ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
ΚΥΠΡΟΣ – ΠΑΦΟΣ (12ος - 16ος αιώνας)
ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ 1192- 1489
Η δυναστεία των Λουζινιάν, με προέλευση από το Πουατιέ της Γαλλίας, καθόρισε την πολιτισμική και αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της Κύπρου μετά το 1192.
Από τα μέσα του 15ου αιώνα , όταν ο βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος νυμφεύθηκε την Αικατερίνα Κορνάρο, κόρη του Μάρκο Κορνάρο, επιφανούς αστού της Βενετίας, η προσέγγιση με τη Βενετία ισχυροποιήθηκε. Δεν ήταν λίγοι οι κύπριοι καλλιτέχνες με σπουδές στην Ιταλία οι οποίοι μεταλαμπάδευσαν στο νησί τις αισθητικές αρχές της Αναγέννησης.
ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ
Στον τομέα των οχυρώσεων, την περίοδο της φραγκοκρατίας διατηρείται το μεσαιωνικό σύστημα με τους πύργους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις διαφαίνονται και τάσεις πρόδρομες του προμαχωνικού συστήματος.
Το φρούριο των Σαράντα Κολώνων στη Πάφο
Το Φρούριο των Σαράντα Κολόνων, εντός του αρχαιολογικού χώρου της Κάτω Πάφου, ονομάζεται έτσι από τον μεγάλο αριθμό γρανιτένιων κορμών κιόνων που προέρχονται από παλαιοχριστιανική βασιλική και έχουν ενσωματωθεί στο οχυρό. Ο πρώτος πυρήνας του φρουρίου είναι βυζαντινός (τέλη 7ου αιώνα) Οι Λουζινιάν περί το 1200 έκαναν αρκετές τροποποιήσεις, στις οποίες οφείλει τη σημερινή του δομή και το χρησιμοποίησαν ως το 1222, όταν καταστράφηκε από ισχυρό σεισμό και εγκαταλείφθηκε.
Στην κατάσταση που σώζεται σήμερα, αποτελείται από ένα κάστρο τετράγωνου σχήματος που προστατεύεται από εξωτερικό τείχος διαστάσεων 70 Χ 70 μ. με πύργους και προμαχωνικές πλατφόρμες, και περιβάλλεται από ξηρή τάφρο.
Ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ με τον ενσωματωμένο πύργο
Ο τοιχογραφημένος ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ έξω από το χωριό Λυσσός, επεκτάθηκε προς δυσμάς στις αρχές του 16ου αιώνα ενσωματώνοντας παλαιότερο πύργο, αρκετά προγενέστερο. Η μορφολογία των θυρωμάτων και εν γένει όλης της κατασκευής μαρτυρούν φράγκικες επιρροές.
ΚΟΣΜΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Τα ανάκτορα των Λουζινιάν στα μεγάλα αστικά κέντρα, που δεν σώζονται, υπήρξαν μεγαλειώδη οικοδομήματα γοτθικού ρυθμού. Στην περιοχή της Πάφου οι εγκαταστάσεις ήσαν περιορισμένες. Ένα σημαντικό μνημείο κοσμικής αρχιτεκτονικής είναι η μεσαιωνική πτέρυγα της έπαυλης στα Κούκλια, που στεγάζεται με σταυροθόλια γοτθικού ρυθμού.
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Σε όλη την περίοδο της λατινοκρατίας αναπτύχθηκε στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική μια Φραγκο- βυζαντινή τάση. Διατηρήθηκαν οι ισχυροί δεσμοί με τα βυζαντινά πρότυπα του κέντρου, καθώς και η τυπολογία των μεσοβυζαντινών ναών του νησιού. Οι πρόσφυγες από την Κωνσταντινούπολη, που έφτασαν στην Κύπρο μετά την πτώση της, ανανέωσαν την επαφή με την τέχνη της πρωτεύουσας. Στη ναοδομία πραγματοποιήθηκαν κυρίως επεκτάσεις, προσθήκες και τροποποιήσεις των παλαιότερων βυζαντινών ναών. Οι φράγκικες επιδράσεις είναι εμφανείς στις μορφές των θυρωμάτων και στην ευρεία χρήση διακοσμητικών γλυπτών με μυθολογική προέλευση, ανάγλυφων διακοσμητικών μοτίβων και οικόσημων. Υπάρχουν και λίγα δείγματα ναών που κατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου αυτή τη περίοδο, με καθαρά γοτθικές μορφές.
ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ 1489-1570
Η Κατερίνα Κορνάρο, τελευταία κληρονόμος της οικογένειας των Λουζινιάν, παρέδωσε το θρόνο στη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου το 1489. Η βενετική κυριαρχία στην Κύπρο αποτελεί συνέχεια της γαλλικής κυριαρχίας επί του ελληνορθόδοξου πληθυσμού. Ωστόσο, σε μια ευρύτερη προοπτική, γίνεται έκδηλος ο σημαντικότατος χαρακτήρας αυτής της σχετικά σύντομης περιόδου για την ιστορία του νησιού. Ενώ κατά την εποχή των Λουζινιάν οι ορίζοντες της ήταν κυρίως η Εγγύς Ανατολή (Levante), ως κτήση της Γαληνοτάτης η Κύπρος ενσωματώθηκε σε ένα πολύ πιο ευρύ πλαίσιο πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών εξελίξεων στη Μεσόγειο.
ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ
Η βενετική στρατηγική απέναντι στην προφανή τουρκική απειλή για την Κύπρο ενεργοποιήθηκε αργά. Μόνο από το 1557 η κατάσταση των οχυρωματικών έργων στο νησί αναθεωρήθηκε σοβαρά, ως τμήμα της συλλογικής προσπάθειας να ενισχυθούν οι άμυνες του Θαλάσσιου Κράτους (Stato di Mar). Τα περισσότερα μεσαιωνικά οχυρά κατεδαφίστηκαν, και κάποιες απόπειρες για εκμοντερνισμό της Λεμεσού και της Πάφου σύντομα εγκαταλείφθηκαν.
Τα μεγαλύτερα οχυρωματικά έργα έγιναν στα δύο κύρια αστικά κέντρα, την Αμμόχωστο και τη Λευκωσία, με εφαρμογή του πρωμαχωνικού συστήματος. Το πιο ολοκληρωμένο δείγμα αποτελεί η περίπτωση της πρωτεύουσας του νησιού Λευκωσίας. Το τελικό σχέδιο των οχυρώσεων αποδίδεται στον Giulio Savorgnan, και παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τα νεότερα τείχη του Χάνδακα, στα οποία ο ίδιος υπήρξε βασικός συντελεστής.
Η Βενετία περίμενε για καιρό ότι η τουρκική επίθεση θα στρεφόταν ενάντια στην Αμμόχωστο, που προστατευόταν από τις μεσαιωνικές και τις γενοβέζικες οχυρώσεις. Η διαδικασία ανασχηματισμού και εκσυγχρονισμού των πεπαλαιωμένων αμυντικών κατασκευών αποδείχθηκε μια αργή και κάποτε ασυνεχής διαδικασία, στην οποίαν αναμείχθηκαν πάνω από ένδεκα μηχανικοί — αρχιτέκτονες και αρκετοί τοπικοί τεχνίτες μέχρι το 1570.
Στο κάστρο της Κερύνειας απέναντι από την τουρκική Μικρά Ασία, η Δημοκρατία περιορίστηκε σε μια διαδικασία ανάπλασης με ημίμετρα.
Στην Πάφο δεν έχουμε αντίστοιχα μεγάλα έργα, μια που δεν αποτελούσε σημαντικό λιμάνι. Στους Βενετούς όμως οφείλεται η μορφή του Κάστρου του Λιμανιού, που κατασκευάστηκε το 1474 στη θέση προγενέστερου μεσαιωνικού πύργου, σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής. Είναι φανερές οι μορφολογικές ομοιότητες με το Φρούριο του Λιμανιού του Ηρακλείου (Κούλε) στον Χάνδακα.
Οι ίδιοι οι Βενετοί το κατέστρεψαν στα μέσα του 16ου αιώνα, λόγω του φόβου πως η κατάληψη του από τους αντιπάλους θα απέβαινε μοιραία και θα αποτελούσε βάση εχθρικών ενεργειών για τις υπόλοιπες κτήσεις που πάσχιζαν να προστατεύσουν. Το φρούριο στη συνέχεια ανακατασκευάστηκε σχεδόν εξολοκλήρου από τους Τούρκους, και συγκεκριμένα από τον διοικητή της Κύπρου Αχμέτ Πασά, μεταξύ 1580 και 1592.
ΚΟΣΜΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Η Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, παρ’ όλη την παραδοσιακή επίδειξη στα δημόσια κτήρια, άφησε ισχνή μνημειακή κληρονομιά στην Κύπρο. Εκτός από τις κολώνες που ανυψώθηκαν στη Λευκωσία και την Αμμόχωστο, ως σύμβολα της κυριαρχίας της Signoria, το Ανάκτορο του Προνοητή στην Αμμόχωστο με την εντυπωσιακή του αναγεννησιακή στοά είναι σχεδόν το μοναδικό απομεινάρι της βενετικής κοσμικής αρχιτεκτονικής στην Κύπρο.
Αρχειακές μαρτυρίες και μνημεία αποδεικνύουν ότι η παραγωγή και επεξεργασία των ζαχαροκάλαμων συνέχισε να ανθεί και κατά τη βενετική κυριαρχία, παρόλο που οι Βενετοί εμπορεύονταν την κυπριακή ζάχαρη μόνο για ένα διάστημα και μετά στράφηκαν κυρίως στην καλλιέργεια του μπαμπακιού.
Το διυλιστήριο των Cornaro στην Επισκοπή-Σεράγια αντιπροσωπεύει το μνημείο - κλειδί της βενετικής βιοτεχνικής αρχιτεκτονικής στην Κύπρο, το τελευταίο χρονολογικά, αλλά και το πιο ανεπτυγμένο από τις μεγάλες παραγωγικές εγκαταστάσεις ζάχαρης στο νησί.
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Δεν υπάρχει μεγάλος αριθμός εκκλησιαστικών μνημείων που ανήκουν στην καθαρά βενετική περίοδο. Η επιρροή των βενετών φαίνεται κυρίως στον ανάγλυφο διάκοσμο, στη χρήση διακοσμητικών μοτίβων και οικοσήμων όπως και στη χρήση ανάγλυφων γείσων, υπέρθυρων, πλαισίων ανοιγμάτων, όπου εντοπίζονται και τα περισσότερα κοινά στοιχεία με τα αντίστοιχα μνημεία της Κρήτης.
Οι λιγοστοί καθαρά βενετικοί ναοί φαίνεται να έχουν αποδεσμευτεί από τις μορφές των βυζαντινών προτύπων.
